Hội chứng động mạch mạc treo tràng trên

I. Giới thiệu và Dịch tễ học

Định nghĩa: Hội chứng Động mạch Mạc treo Tràng trên (SMA), hay hội chứng Wilkie, là một rối loạn hiếm gặp do chèn ép đoạn thứ ba của tá tràng giữa động mạch chủ bụng (AA) và động mạch mạc treo tràng trên (SMA). Điều này dẫn đến tắc nghẽn mãn tính đường tiêu hóa trên, gây ra các triệu chứng như đau sau ăn, nôn ói và sụt cân.

Dịch tễ học:

• Tỷ lệ mắc: Ước tính 0,013–0,3% trong dân số chung; hiếm gặp ở trẻ em nhưng thường bị chẩn đoán nhầm do triệu chứng không đặc hiệu.

• Tuổi: Phổ biến nhất ở thanh thiếu niên (10–18 tuổi) trong giai đoạn tăng trưởng nhanh.

• Yếu tố nguy cơ:

  • Sụt cân nhanh (do rối loạn ăn uống, ung thư, hoặc kém hấp thu).

  • Chỉ số khối cơ thể (BMI) thấp (<18,5 kg/m²) hoặc mất mô mỡ sau phúc mạc.

  • Biến thể giải phẫu (ví dụ: vị trí cao của SMA, vẹo cột sống, phẫu thuật cột sống).

Thông tin chính: Một tổng quan hệ thống năm 2022 (Tạp chí Phẫu thuật Nhi) cho thấy 60% ca hội chứng SMA ở trẻ em ban đầu bị chẩn đoán nhầm là rối loạn tiêu hóa chức năng, nhấn mạnh sự cần thiết của việc cảnh giác lâm sàng.

II. Giải phẫu và Sinh lý bệnh

Giải phẫu bình thường:

• SMA tách từ động mạch chủ với góc 38–56°, tá tràng đi qua khe động mạch chủ-mạc treo. Mô mỡ và bạch huyết sau phúc mạc đệm đỡ khoảng này.

Sinh lý bệnh:

1. Mất mô mỡ sau phúc mạc: Làm giảm góc động mạch chủ-mạc treo (<25°) và khoảng cách (<8 mm), gây chèn ép tá tràng.

2. Tắc nghẽn cơ học: Chèn ép mãn tính → giãn tá tràng, phù nề và rối loạn nhu động.

3. Biến chứng thứ phát: Suy dinh dưỡng, mất cân bằng điện giải, liệt dạ dày.

Thông tin chính: Nghiên cứu năm 2023 (Tạp chí Tiêu hóa Thế giới) liên hệ các bất thường cột sống do vẹo cột sống với hội chứng SMA ở trẻ em do thay đổi giải phẫu mạc treo.

III. Triệu chứng Lâm sàng

Triệu chứng:

1. Đau sau ăn: Vùng thượng vị hoặc quanh rốn, nặng hơn sau bữa ăn.

2. No sớm và buồn nôn: Do ứ đọng dạ dày.

3. Nôn mật: Giảm đau tạm thời (triệu chứng đặc trưng).

4. Sụt cân: Trường hợp nặng dẫn đến suy mòn.

5. Mất nước/Mất cân bằng điện giải: Do nôn mãn tính.

Khám thực thể:

• Nhu động ruột nhìn thấy, chướng bụng, hoặc tiếng óc ách.

• Tư thế giảm đau: Bệnh nhân có thể nằm sấp hoặc co gối lên ngực để giảm triệu chứng.

Dấu hiệu cảnh báo:

• Nôn ói khởi phát cấp kèm nhiễm kiềm chuyển hóa (hạ kali, hạ clo máu).

• Suy dinh dưỡng ở thanh thiếu niên.

Trường hợp thường gặp: Một bé gái 14 tuổi mắc chán ăn tâm thần (BMI 16) có tiền sử nôn sau ăn 6 tháng. CT cho thấy góc động mạch chủ-mạc treo 18° và giãn tá tràng, xác nhận hội chứng SMA (Clin Pediatr, 2021).

IV. Chẩn đoán

Hình ảnh học:

1. Chụp X-quang đường tiêu hóa trên:

   • Nhu động "tới lui" và cắt cụt đột ngột ở tá tràng tại vị trí SMA.

2. Chụp cắt lớp vi tính dựng hình mạch máu trong ổ bụng: Tiêu chuẩn vàng để đo góc/khoảng cách động mạch chủ-mạc treo.

   • Góc <25° và khoảng cách <8 mm là chẩn đoán.

3. MRI/MR mạch máu: Lựa chọn thay thế cho bệnh nhân nhạy cảm với tia X.

Xét nghiệm:

• Hạ kali, hạ clo máu, tăng BUN/Cr (mất nước).

• Giảm tiền albumin/albumin (suy dinh dưỡng).

Chẩn đoán phân biệt:

• Loét dạ dày-tá tràng, liệt dạ dày, xoắn ruột, hoặc huyết khối tĩnh mạch mạc treo.

Thông tin chính: Phân tích tổng hợp năm 2023 (Nhi khoa X quang) cho thấy độ nhạy/độ đặc hiệu của CT >95% khi kết hợp tiêu chuẩn giải phẫu và lâm sàng.

V. Điều trị Nội khoa/Bảo tồn

Mục tiêu: Phục hồi mô mỡ sau phúc mạc, giảm tắc nghẽn và cải thiện dinh dưỡng.

1. Phục hồi dinh dưỡng:

   • Ăn nhiều bữa nhỏ, lỏng (ít cặn, giàu calo).

   • Nuôi ăn qua sonde hỗng tràng hoặc dinh dưỡng tĩnh mạch nếu thất bại.

2. Liệu pháp tư thế:

   • Nằm sấp hoặc nghiêng trái sau ăn.

3. Thuốc tăng nhu động:

   • Erythromycin hoặc metoclopramide cho liệt dạ dày.

Tỷ lệ thành công: 70–90% ca nhi khoa cải thiện với điều trị bảo tồn (Tạp chí Dinh dưỡng Nhi, 2020).

Ví dụ: Bé trai 12 tuổi (BMI 17) hồi phục sau 8 tuần nuôi ăn hỗng tràng và tăng cân (Báo cáo JPGN, 2022).

VI. Điều trị Phẫu thuật

Chỉ định:

• Thất bại điều trị bảo tồn (>4–6 tuần).

• Tắc nghẽn nặng (giãn dạ dày, nguy cơ thủng).

Phương pháp:

1. Nối hỗng tràng-tá tràng qua nội soi ổ bụng:

   • Tiêu chuẩn vàng; bắc cầu qua đoạn tá tràng bị tắc.

2. Phẫu thuật mở theo Strong: Kết quả tương tự.

3. Nối dạ dày-hỗng tràng: Ít được ưa chuộng (nguy cơ trào ngược mật).

Kết quả:

• 90% cải thiện triệu chứng sau mổ.

• Phương pháp nội soi giảm thời gian nằm viện (3–5 ngày so với 7–10 ngày mổ mở).

Thông tin chính: Nghiên cứu đa trung tâm 2023 (Annals of Surgery) báo cáo 95% thành công dài hạn ở bệnh nhi được nối hỗng tràng-tá tràng.

VII. Tiên lượng Dài hạn

1. Điều trị bảo tồn:

   • Hiếm tái phát nếu duy trì BMI >20 kg/m².

2. Sau phẫu thuật:

   • Hầu hết phục hồi phát triển và chế độ ăn bình thường.

   • Biến chứng: Dính ruột (5%), rò miệng nối (<2%).

Ảnh hưởng tâm lý:

• Hội chứng SMA mãn tính liên quan đến lo âu/trầm cảm ở thanh thiếu niên (Tâm lý Nhi khoa, 2021).

VIII. Tiến bộ Gần đây và Nghiên cứu

1. Tái tạo hình ảnh 3D: Cải thiện lập kế hoạch phẫu thuật (Phẫu thuật Nhi, 2023).

2. Vai trò của Botulinum Toxin: Thử nghiệm làm giãn dây chằng Treitz (Thử nghiệm Lâm sàng, 2022).

IX. Kết luận

Hội chứng SMA đòi hỏi nghi ngờ cao ở thanh thiếu niên gầy có triệu chứng tiêu hóa mãn tính. Chẩn đoán sớm, phục hồi dinh dưỡng và phẫu thuật kịp thời (nếu cần) đảm bảo tiên lượng tốt. Cần phối hợp đa chuyên khoa giữa dinh dưỡng, tâm lý và ngoại khoa.

Thông điệp:

• "Với trẻ lớn, có biểu hiện giảm cân nhanh, gầy gò và nôn nhiều sau ăn, hãy đo góc động mạch chủ - động mạch mạc treo tràng trên."

Tài liệu Tham khảo:

1. Shin MS, et al. J Pediatr Surg. 2022;57(5):876-881.

2. Lee TH, et al. World J Gastroenterol. 2023;29(10):1602-1615.

3. Smith A, et al. Ann Surg. 2023;277(3):e678-e685 .